Yüksek Gerilim İşletme Sorumluluğu Nedir?

 

Elektrik Yüksek Gerilim Tesisleri’nde can ve mal güvenliğinin sağlanması ve kayıpların önlenmesi için gerekli işletme hizmetlerinin yürütülmesini üstlenen yetkili kişilere Yüksek Gerilim İşletme Sorumlusu denir.  İşletme sorumluluğunu üstlenecek mühendislerin Elektrik Yüksek Gerilim Tesisleri İşletme Sorumluluğu Yetkilendirme Belgesi’ ne sahip olması gereklidir. Bu belgeyi, EMO tarafından verilen MİSEM eğitimi sonunda alabilirsiniz.

 

Yüksek Gerilim İşletme Sorumlusunun Yükümlülükleri Nelerdir?

 

• İşletme sahibine ait olan YG tesislerinin işletme sorumluluğunu üstlenmiş olur. İşletme sorumlusu kanunlar karşısındaki sorumluluk dışında, işletme sahibi adına enerji sağlayan kuruluşa karşı da sorumlu ve muhataptır.

 

• Yüksek Gerilim tesislerini denetleyerek işletme yönünden kusur ve eksiklerini belirlemek ve durumu işletme sahibine rapor etmeli,

 

• Güvenlik malzemelerinin yeterliliğini kontrol etmek, eksik veya yetersiz olması durumunda işletme sahibini bilgilendirmeli,

 

• İşletme personellerine gerekli eğitimler vererek, olası bir kazaya sebebiyet verecek tüm konular hakkında bilgi vermeli,

 

• Yüksek Gerilim tesislerinin tek hat şemasını ve manevra yönergelerini olası bir yangına sebebiyet vermeyecek bir maddeden hazırlayarak Yüksek Gerilim hücrelerinin bulunduğu bölüme asmalı,

 

•  İşletme sırasında ortaya çıkacak arıza açmalarında, açmanın değerlendirilerek gereken manevranın yapılması işletme sorumlusunun talimatıyla gerçekleştirmeli,

 

• İşletmeye ilişkin topraklama testlerini, işletmenin çalışma koşullarına ve Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliğine göre düzenli aralıklarla veya gerektikçe yaptırılmalıdır.

 

 

Betatron Mühendislik Yüksek Gerilim İşletme Sorumluluğu Görevini Nasıl Yapar?

 

Yukarıda belirtilen yükümlülüklere ek olarak Betatron Mühendislik olarak,

 

• Yüksek Gerilim tesislerin iki ayda bir olmak üzere periyodik olarak kontrollerini yapar.

 

• Trafoların sayaç bilgilerini kontrol ederek endüktif ve kapasitif oranlarını hesaplar.

Endüktif ve kapasitif oranları hesaplarken; şimdiki kontrolde sayaçtan okunan aktif kapasitif ve endüktif değerlerden, bir önceki kontrolde okunan değerlerin farkı alınır.

 

( Kapasitif değerler farkı / Aktif değerler farkı )   x 100  =  % Kapasitif oran

 

 

( Endüktif değerler farkı / Aktif değerler farkı )  x 100  =  % Endüktif oran

 

İşletmelerde;

 

Güç 9 kW – 29,9 kW arasında ise % 33 endüktif, % 20 kapasitif,

 

Güç 30 kW üstünde ise % 20 endüktif, % 15 kapasitif sınır olarak belirlenmiştir.

 

•  Kompanzasyon panolarının kontrollerini yapar, özellikle termal kamera ile kontrol ederek aşırı ısınma gözlemlendiği durumda çözüm önerisi sunar.

 

• Trafonun termal görüntüleri üzerinde yorum yaparak sistemin tehlike arz edip etmediği konusunda bilgilendirme yapar.

*Trafo sıcaklıkları kontrol edilirken gövde sıcaklığı, YG kablolarını ve AG kablolarını ayrı ayrı incelemek gerekmektedir.

 

• Her ziyaret esnasında hava ve çevre koşullarının değiştiğini göz önünde bulundurarak trafo toprak empedansını ve dokunma gerilimini ölçer.

*Trafo toprak empedansı, trafoda olası bir kaçak akımın izleyeceği yolu tarif eder. Hava koşullarına göre çok değişkenlik gösteren bir etken olduğu için soğuk hava şartlarında sulu topraktan alınan ölçüm çok daha küçük çıkabilmektedir. Bu sebeple havanın kuru olduğu zamanlarda alınan sonuçlar gerçeğe daha yakın çıkmaktadır. Her kontrolde ölçülmesi önerilmektedir.

 

• Bakım ve Arıza kartı hazırlar, yapılan bakımları ve oluşan arızaları nedenleri ile kayıt altında tutar. 

 

• Yüksek Gerilim tesisinin periyodik bakımlarını takip eder, eğer şirket talep ederse isteği üzerine bakım için uygun bir zaman ayarlar ve trafo bakımını yaptırır.

 

• Trafo bakımında özel kimyasallarla temizliğin yanı sıra;

 

• Trafo çevirme oranı testleri (Ratio Test),

 

* Trafonun çevrim oranı primer ve sekonder sarım sayısının ya da geriliminin oranını ifade eder. Güç transformatörleri, dağıtım transformatörleri, ölçümde kullanılan akım transformatörleri, gerilim transformatörleri gibi elektrik sistemindeki elemanlarda zamanla sargılar arasındaki çevirme oranında değişiklikler görülür. Çevirme oranındaki bu farklılıklar çok büyük problemlere ve özellikle ölçü trafolarında eksik ya da fazla faturalandırmalara sebep olabilirler. Çevirme oranındaki değişim, transformatörün sekonder bölümünden alınan çıkış voltajının istenilen değerde olmamasına sebep olacaktır. Başlangıçta tasarlanan akım/gerilim değerlerinin çıkışa yansıyacak değerlerinin gerekenden az veya fazla gerilim/akım değeri sistemlerde izolasyon sorunlarına, dengesiz yüklenmelere, şalt elemanlarında ani açmalara ve yangınlara sebep olabilir.

 

• YG-AG, YG-Tank, AG-Tank arası izolasyon testi,

 

* Transformatörün yalıtım durumu hakkında yorum yapmamızı sağlayan ve pratikte en yaygın olarak kullanılan deneydir. Yaygın olarak kullanılabilmesinin nedeni deneyde kullanılan ölçü aletlerinin diğer ölçü aletlerine kıyasla daha ucuz ve kullanımının çok kolay olmasıdır. Yalıtım direnci ölçen cihazlara megaohmmetre ya da kısaca Megger adı verilir. Dinamolu, bataryalı ve motorlu olmak üzere başlıca üç farklı türü vardır. Megger ölçü aletleri 500-1000-2500-5000-10000-15000 V gerilim kademeleri olan ve DC gerilim üreten cihazlardır.

 

Uygulamada dinamolu ve bataryalı meggerle 1 dakika süreli ölçüm yapılabilir. Bu 1 dakikalık süre zarfında her 15 saniyede bir değer okunup kaydedilir. Ayrıca test anında trafo üst yağ sıcaklığı ve havadaki nem oranı (ölçülebiliyorsa) ölçülüp kaydedilir. Deney tamamlandıktan sonra ölçülen büyüklükler 20 ºC referans sıcaklığına ayarlanır. Daha sonra ölçülen son değer (60. saniyedeki değer), 30.saniyede okunan değere bölünerek Polarizasyon Endeksi denen değer bulunur ve bu değere göre transformatörün yalıtım durumu hakkında yorum yapılır.

 

Motorlu meggerlerle ise genellikle 10 dakikalık ölçüm yapılır ve her dakika ölçülen değerler kaydedilir. Polarizasyon Endeksi burada 10. dakikada ölçülen değerin 1. dakikada ölçülen değere oranlanmasıyla bulunur. Deney yapılırken transformatörün yalıtım seviyesi üst gerilimi bilinmeli ve deney gerilimi ona göre seçilmelidir. Aksi taktirde trafo yalıtımına zarar verebiliriz. Ayrıca deneyde trafo buşingleri kuru ve temiz durumda olmalıdır. Aksi taktirde deney sağlıklı yapılamaz ve çıkan sonuçlar yanıltıcı olur. Deneyde YG ve AG sargıları varsa nötr uçları da dahil olmak üzere bir bakır iletkenle kendi aralarında ayrı ayrı biri birine köprülenir. Ölçümler YG-AG, YG-TANK ve AG-TANK arasında yapılır. Bunun için megger cihazının (-) ve (+) polariteli uçları ayrı ayrı ölçüm yapacağımız uç çiftine bağlanır. Guard (ekran) ucu da boşta kalan uca bağlanır. Daha sonra ölçümler yukarıda belirtildiği gibi yapılır. Üç sargılı trafolarda ise yukarıdaki ölçümlere ilaveten üçüncü sargının tanka ve diğer sargılara karşı yalıtımının da ölçülmesi gerekmektedir.

 

• Trafo sargı direnci testi,

 

           * Sargı dirençleri, imalatçı tarafından müşteriye garanti edilen değerler değildir. Bununla birlikte yük kayıplarının hesaplanarak 75 derece sıcaklığa uyarlanabilmesi için bu direnç değerlerinin elimizde bulunması gerekir. Yük kayıplarının doğru akım bileşeni ancak ve ancak sargıdan geçen akımın karesinin, sargı direnci ile çarpılması sonucu hesaplanabilir. Diğer bir konu da örneğin sargılardaki iletken kopukluğu ya da sargı iletkenlerindeki kaynak ya da birleşme noktalarındaki hataların direnç ölçümü yöntemiyle tespit edilebilme olasılığıdır. DC-direnç ölçümünde kullanılan başlıca iki yöntem vardır. Bunlar sırasıyla:

 

1. Wheatstone veya Thomson (Kelvin) direnç ölçme köprüleri
2. Akım-gerilim yöntemi

 

Her iki yöntemde de besleme gerilimi bir doğru gerilim kaynağından sağlanır. (Akümülatör ya da batarya) Burada dikkat edilmesi gereken nokta ölçü sırasında sargıdan geçecek akımın, doğruluğu yüksek bir ölçmeye olanak tanıyacak kadar büyük ancak bu esnada sargı sıcaklığını artırmayacak kadar da küçük olması gerektiğidir. Uygulamada bu akım değeri trafonun boşta çalışma akımının 1,2 katından daha büyük, trafonun nominal akımının %10’undan ise daha küçük seçilmektedir. Ölçü devresinin zaman sabiti L/R oranına bağlıdır. Devre beslendiğinde ölçmenin sağlıklı yapılabilmesi için tam doyma sağlanana kadar beklenilmesi gerekir.

 

• Yağ seviyesi rölesi fonksiyon testi,

 

           * Yağ seviye rölesinin olması gerektiği gibi çalışıp çalışmadığının tespiti için kullanılır. Yağ seviye rölesinin çalışması trafolar için büyük öneme sahiptir. Trafonun çekirdeğinde sac plakaların, bobinlerdeki bakır veya alüminyum sargıların ısınmasıyla oluşacak verim kaybını önlemek amaçlı yağ kullanılmaktadır. Bu yağlar yüksek sıcaklıkta kararlı olan ve mükemmel elektriksel yalıtım özellikleri olan rafine mineral yağlarıdır.

 

• Kontak direnci testi :

 

           * Kesici ve ayırıcı anahtarlarının kontak geçiş dirençlerini 100 ampere kadar akım uygulayarak ölçülendirilir. 100mA den 100A’e kadar ayarlanabilir test akımı kullanarak devre kesicilerin, anahtarlama ekipmanlarının, busbarların ve herhangi bir düşük direnç ölçümü için kontak geçiş direnci ölçümü yapılır. Bu ölçümü yapan cihazlar tipik olarak topraklama ağlarında, kaynak eklemlerde, busbarlarda, devre kesicilerde kontak geçiş dirençleri ölçümünde düşük direnç ölçerek, bunlara bağlı sorunları tespit etmekte yardımcı olur.

 

Yüksek gerilim devre kesicilerin kontak geçiş dirençlerinin ölçümü IEC62271-100 standartlarına göre en az 50A test akımı ile yapılmalıdır.

 

 

Özlem Kurumuş

Elektrik Elektronik Mühendisi

18.03.2021

 

Kaynaklar:

• Elektrik Mühendisleri Odası, Yüksek Gerilim Tesislerinde İşletme Sorumluluğu Yönetmeliği, 18.03.2004 tarihinde 25406 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir ve 12.01.2008 tarih ve 26754 sayılı Resmi Gazete’deki değişiklikle güncellenmiştir.
• Özgür Motor & Generatör, Teknik Dökümanlar, Transformatör Testleri
• Elektrik Rehberiniz, Trafo Yağı, www.elektrikrehberiniz.com